Ψυχολόγος - Παιδοψυχολόγος
Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;
O εκφοβισμός (bullying) είναι η επαναλαμβανόμενη, σκόπιμη, επιθετική συμπεριφορά, που εκδηλώνεται από ένα ή περισσότερα παιδιά προς ένα άλλο παιδί, χωρίς να έχει προηγηθεί μεταξύ τους κάποια διαμάχη.
Η επιθετική αυτή συμπεριφορά είναι κατά βάση αναίτια και άδικη απέναντι στο «θύμα».
Γιατί συμβαίνει;
Το παιδί που ασκεί εκφοβισμό, επιδιώκει να επιδείξει δύναμη, ανωτερότητα και υπεροχή απέναντι στο παιδί που στοχοποιεί και το θεωρεί αδύναμο. Έτσι, αισθάνεται ικανοποίηση και επιβεβαίωση έναντι του θύματος, διαπιστώνοντας ότι καταφέρνει να το πληγώσει, να το υποτιμήσει, αλλά και να το υποβαθμίσει.
ή κάτι άλλο;
Οι αντιπαραθέσεις, οι διαφωνίες και οι τσακωμοί, ακόμα και όταν είναι έντονοι, χαρακτηρίζουν τις σχέσεις των παιδιών από νωρίς. Έτσι, όταν δύο (ή περισσότερα) παιδιά αντιδικούν, ακόμα και αν εκφράζονται με πιο βίαιο τρόπο (χτυπάει το ένα το άλλο), συνήθως μετά από λίγο τα ξαναβρίσκουν. Αυτό δεν σημαίνει ότι υπάρχει εκφοβισμός.
Δεν πρέπει να συγχέουμε τον εκφοβισμό με το πείραγμα ή τη διαμάχη, που είναι θεμιτά στις σχέσεις των παιδιών. Προϋπόθεση όμως, είναι να εναλλάσσονται οι ρόλοι. Δηλαδή, να μην πειράζουν πάντα το ίδιο παιδί από την παρέα, αλλά να είναι ισότιμα, χωρίς κάποιο από αυτά να αισθάνεται συστηματικά ότι στοχοποιείται ή αδικείται.
αντιπαράθεση ή το πείραγμα στα εξής:
- Ο εκφοβισμός κατευθύνεται προς κάποιο συγκεκριμένο παιδί.
- Επαναλαμβάνεται τακτικά και δεν πρόκειται για μεμονωμένο ούτε παροδικό περιστατικό.
- Είναι φανερή η επίδειξη ισχύος από το πιο δυνατό παιδί προς το πιο αδύναμο.
- Η βλάβη που προκαλεί το παιδί που ασκεί τον εκφοβισμό στο θύμα, είναι σκόπιμη. Δεν πρόκειται, δηλαδή, για τυχαίο ή μεμονωμένο συμβάν.
εκφοβισμού
μορφές. Οι μορφές του εκφοβισμού που είναι πιο
γνωστές είναι οι εξής:
Περιλαμβάνει σπρωξίματα, γροθιές, χαστούκια, φτύσιμο, τσιμπήματα, εξαναγκασμό του θύματος να κάνει πράγματα που δεν θέλει, χειρονομίες, κλοπή ή καταστροφή αντικειμένων και άλλες μορφές σωματικής βίας.
Είναι το πιο γνωστό είδος εκφοβισμού που γίνεται ευκολότερα αντιληπτός, γιατί συνήθως αφήνει σημάδια στο σώμα. Τα παιδιά που υφίστανται επανειλημμένα αυτή την κατάσταση, αισθάνονται φόβο, ανησυχία, έντονη ανασφάλεια και άγχος, θλίψη και σε κάποιες περιπτώσεις, κάνουν αυτοκαταστροφικές σκέψεις.
Περιλαμβάνει χλευασμούς, απειλές, προσβλητικά σημειώματα, χειρονομίες, κοροϊδίες, βρισιές, υποτιμητικά ή άλλα σχόλια. Παραμένει οδυνηρή εμπειρία και πληγώνει το θύμα, γιατί πλήττεται η αυτοεκτίμηση και η αυτοεικόνα του, ενώ ταυτόχρονα, ενισχύεται η αγωνία και η ανασφάλειά του.
ή Σχεσιακός εκφοβισμός
Περιλαμβάνει τον σκόπιμο αποκλεισμό από δραστηριότητες, την απομόνωση του θύματος από τους συνομήλικούς του, την απαξίωση και αγνόησή του, την έκφραση υποτιμητικών σχολίων και γενικά ενέργειες που στοχεύουν στον κοινωνικό αποκλεισμό του παιδιού και στην καταστροφή των φιλικών του σχέσεων (π.χ. δεν το καλούν σε πάρτι, δεν παίζουν μαζί του, το σχολιάζουν και γελάνε κ.λπ.).
Τα παιδιά που υφίστανται κοινωνικό εκφοβισμό, αισθάνονται απόρριψη, υποτίμηση, αμφιβάλλουν για τον εαυτό τους, διακατέχονται από έντονο άγχος, ανασφάλεια, θλίψη, χαμηλή αυτοεκτίμηση κ.λπ.
Περιλαμβάνει εξευτελιστικά σχόλια για την εμφάνιση ή/και τη σεξουαλικότητα του θύματος, ανήθικες προτάσεις, άσεμνες χειρονομίες, αγγίγματα χωρίς άδεια σε απόκρυφα σημεία (στήθος, οπίσθια κ.λπ.), κατέβασμα ρούχων ή/και εσωρούχων, αποστολή σεξουαλικών μηνυμάτων κ.λπ.
Είναι μία ιδιαίτερα αρνητική κατάσταση, που επηρεάζει σημαντικά τον ψυχισμό του παιδιού-θύματος (άγχος, θλίψη, ανασφάλεια για την εμφάνισή του κ.λπ.).
Περιλαμβάνει την αποστολή απειλητικών, εκβιαστικών ή ταπεινωτικών sms, e-mails, texts κ.λπ., λήψη και διάδοση ακατάλληλων φωτογραφιών που εκθέτουν το θύμα μέσω social media κ.λπ. Όσοι ασκούν ψηφιακό εκφοβισμό, θεωρούν εσφαλμένα ότι η ανωνυμία του διαδικτύου ή τα ψεύτικα προφίλ μπορούν να προσφέρουν καλή κάλυψη και να διασφαλίσουν ασυλία. Ωστόσο, οι επιπτώσεις είναι σοβαρές, γιατί οι πληροφορίες μπορούν να ταξιδέψουν σε πολλά άτομα μέσα σε ελάχιστο χρόνο, με επακόλουθο τον στιγματισμό και τη διαπόμπευση του παιδιού.
και στη χώρα μας
Πριν από λίγα χρόνια, η UNESCO δημοσιοποίησε μία έρευνα σχετικά με τον σχολικό εκφοβισμό σε 144 χώρες (Behind the numbers: ending school violence and bullying, 2019). Σύμφωνα με τα στοιχεία που αναδείχτηκαν, σχεδόν 1 στα 3 παιδιά (32%) έχει δεχθεί εκφοβισμό από τους συμμαθητές του στο σχολείο τουλάχιστον 1 φορά μέσα σε 1 μήνα…
Τα πρωτεία φαίνεται ότι κατέχει ο σωματικός εκφοβισμός, καθώς είναι ο πιο συχνός τύπος εκφοβισμού σε πολλές χώρες, με εξαίρεση τη Βόρεια Αμερική και την Ευρώπη, όπου φαίνεται να υπερτερεί ο ψυχολογικός εκφοβισμός.
Ο σχολικός εκφοβισμός επηρεάζει τόσο τα αγόρια, όσο και τα κορίτσια. Από την έρευνα φάνηκε ωστόσο, ότι ο σωματικός εκφοβισμός είναι πιο συχνός στα αγόρια, ενώ ο ψυχολογικός στα κορίτσια. Ο ψηφιακός εκφοβισμός φαίνεται επίσης να είναι σε τροχιά ανόδου.
Πανελλήνια έρευνα για το σχολικό έτος 2022-2023, που πραγματοποιήθηκε από «Το Χαμόγελο του Παιδιού» με τη συμμετοχή 2.293 παιδιών από όλες τις σχολικές βαθμίδες, έδειξε τα εξής:
- 1 στα 3 παιδιά (32,4%) πανελλαδικά δέχεται εκφοβισμό.
- Στην Πελοπόννησο, το αντίστοιχο ποσοστό είναι 1 στα 2 παιδιά (48,8%)! Σχεδόν αντίστοιχο είναι το ποσοστό (42,1%) και στην Περιφέρεια της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης.
- 1 στα 6 παιδιά σε όλη τη χώρα αισθάνονται ότι το σχολείο δεν τους μαθαίνει να μην εκφοβίζουν τους συμμαθητές τους.
- Τα κορίτσια, τα παιδιά από άλλες χώρες, τα πιο φτωχά παιδιά, καθώς και τα παιδιά μονογονεϊκών οικογενειών (με μόνο γονέα μητέρα) είναι πιο πιθανό να θυματοποιηθούν.
- Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και η προσωπικότητα κάθε παιδιού (και αυτού που ασκεί εκφοβισμό, αλλά και του αποδέκτη).
- Το οικογενειακό περιβάλλον και συγκεκριμένα οι σχέσεις και ο τρόπος επικοινωνίας μεταξύ των γονέων, αλλά και με το παιδί τους, ο τρόπος που το διαπαιδαγωγούν κ.λπ.
- Η αντίληψη που επικρατεί ή καλλιεργείται στο σχολείο για τη βία αλλά και η στάση των εκπαιδευτικών, καθώς τα παιδιά επηρεάζονται όχι μόνο από τους γονείς, αλλά και από τους δασκάλους τους.
- Η γενικότερη αντιμετώπιση και στάση από το περιβάλλον (συμμαθητές, εκπαιδευτικοί, γονείς κ.λπ.) προς τον εκφοβισμό. Όταν δεν αντιδρούμε σωστά ή το κάνουμε με λάθος τρόπο, ο εκφοβισμός βρίσκει πρόσφορο έδαφος.
- Διάφορα σοβαρά κοινωνικά θέματα, που μπορεί να μας επηρεάζουν, ευνοούν την εμφάνιση του εκφοβισμού πχ. γενικευμένη απαξία, πόλεμοι, κλιματική αλλαγή, οικονομικά προβλήματα κ.λπ.
Ο εκφοβισμός μπορεί να συμβεί οπουδήποτε. Όμως, σε μέρη και ώρες που δεν υπάρχει παρουσία ενηλίκων, οι πιθανότητες αυξάνονται.
Στο χώρο του σχολείου, περιστατικά εκφοβισμού συμβαίνουν πιο συχνά μέσα στη σχολική τάξη και στα διαλείμματα σε μέρη όπως το προαύλιο, οι διάδρομοι, οι σκάλες και οι τουαλέτες. Εκτός σχολείου, είναι πιθανό να συμβεί στις στάσεις λεωφορείων, όταν οι μαθητές περιμένουν να πάνε ή να επιστρέψουν από το σχολείο, αλλά και στις εξωσχολικές δραστηριότητες (φροντιστήριο, αθλήματα, στην παιδική χαρά κ.λπ.).
Να σημειωθεί ότι ο εκφοβισμός μπορεί να συμβεί μέσω διαδικτύου ακόμα και όταν τα παιδιά βρίσκονται στο κατά τα άλλα ασφαλές περιβάλλον του σπιτιού τους (με απειλητικά ή υβριστικά ηλεκτρονικά μηνύματα, απειλητικές φωτογραφίες κ.λπ.).
Ας τα δούμε αναλυτικά:
Τα παιδιά από την προσχολική ηλικία εκδηλώνουν με διάφορες αφορμές επιθετική συμπεριφορά. Ωστόσο, σε κάποιες περιπτώσεις ενδεχομένως να μοιάζουν με εκφοβισμό. Μεταξύ 3-4 χρονών έχουν ήδη ξεκινήσει να εκφράζουν πιο έντονα και με μεγαλύτερη ακρίβεια τα συναισθήματά τους. Επίσης, πολλά από αυτά είναι σε θέση να αντιληφθούν, ίσως όχι σταθερά, τι νιώθουν και οι γύρω τους. Μετά την ηλικία των 4, κάποια εμφανίζουν και επιθετικές συμπεριφορές πάνω στο παιχνίδι με σκοπό να απειλήσουν άλλα παιδιά και να «επιβάλλουν το θέλω τους». Οι συγκρούσεις, οι εκρήξεις θυμού, αλλά και η επιμονή τους για το δίκαιο συναντώνται συχνά. Τα παιδιά εκφράζουν άμεσα και γρήγορα τα συναισθήματά τους και η επιθετικότητα εμφανίζεται συχνά ανοιχτά με διάφορους τρόπους, όπως σωματικά με σπρωξίματα, κλωτσιές, δαγκωματιές, καταστροφές παιχνιδιών κ.λπ. ή λεκτικά, με ονομασίες, χλευασμούς, πειράγματα κ.λπ., αλλά και με αποκλεισμό παιδιών από την ομάδα: πχ. δεν μπορείς να παίξεις μαζί μας, δεν θα σε έχω φίλο κ.λπ. Αυτές οι συμπεριφορές μπορεί να γίνουν πιο συστηματικές ανάλογα με τον τρόπο που αντιδρά το άλλο παιδί.
Η κατανόηση των τρόπων με τους οποίους τα μικρά παιδιά μπορεί να εμπλέκονται στον εκφοβισμό, μπορεί να βοηθήσει τους γονείς, αλλά και τους εκπαιδευτικούς να τον αποτρέψουν. Ο εκφοβισμός σε τόσο μικρές ηλικίες χρειάζεται προσοχή στον εντοπισμό και στη διαχείριση, γιατί αν το παιδί καταλάβει ότι η τακτική του φέρνει αποτέλεσμα και του εξασφαλίζει αυτό που θέλει, είναι πιθανό να την υιοθετήσει στο σύνολο των σχέσεών του. Αλλά και το παιδί που υφίσταται τον εκφοβισμό, ίσως πάρει το μήνυμα ότι έτσι λειτουργεί ο κόσμος και ότι για να παραμείνει ασφαλές, θα πρέπει πάντα να δίνει σε αυτόν που του ασκεί εκφοβισμό αυτό που του ζητάει, με αποτέλεσμα τη συνεχιζόμενη θυματοποίησή του.
Στη χώρα μας παρατηρείται σημαντική αύξηση των περιστατικών εκφοβισμού, σύμφωνα με την ελληνική αστυνομία, τα τελευταία χρόνια, με πρωταγωνιστές εφήβους. Αυτό έχει προκαλέσει μεγάλη ανησυχία σε όλους τους γονείς, τους εκπαιδευτικούς, αλλά και στα ίδια τα παιδιά, που δεν γνωρίζουν πώς να αντιδράσουν αν στοχοποιηθούν. Είναι γεγονός, ότι όσο τα παιδιά πλησιάζουν στην εφηβεία, τα φαινόμενα εκφοβισμού παρουσιάζονται πιο συχνά και εξελίσσονται διαφορετικά. Σε αυτές τις ηλικίες τα περιστατικά εκφοβισμού έχουν ποικίλες μορφές, κυρίως σωματικής και λεκτικής ή και κοινωνικής βίας. Ιδιαίτερη θέση στα περιστατικά εκφοβισμού έχει η διάδοση φημών (συχνά με τη χρήση της τεχνολογίας π.χ. chat σε social media).
Αφορμές για bullying σε αυτή τη φάση μπορούν να γίνουν οι διάφορες σωματικές αλλαγές που συμβαίνουν στα παιδιά (π.χ. ανάπτυξη στήθους ή τριχοφυΐας), τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα που ίσως αποκτούν (η μουσική που ακούνε, η ενασχόληση με αθλήματα κ.λπ.), ο σεξουαλικός τους προσανατολισμός, οι σχέσεις κ.λπ. Αρκετά παιδιά ασκούν εκφοβισμό, προκειμένου να εντυπωσιάσουν την παρέα στην οποία θέλουν να μπουν και να νιώσουν αποδεκτοί. Στην εφηβεία, πολλά παιδιά τείνουν να απομακρύνονται από τους γονείς τους, στην προσπάθειά τους να αυτονομηθούν - με αποτέλεσμα να μην τους αποκαλύπτουν τι τους συμβαίνει. Όμως, η εφηβεία μπορεί να είναι μία πολύ εκρηκτική περίοδος, υπό το κράτος των πολλών αλλαγών. Γι’ αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, οι έφηβοι να έχουν τη δυνατότητα να απευθύνονται στους γονείς τους και να βρουν σε αυτούς μια αγκαλιά.
που εμπλέκονται στον
εκφοβισμό
Όλα τα παιδιά είναι πιθανό να εμπλακούν σε περιστατικά bullying, είτε έχοντας υποστεί τα ίδια εκφοβισμό ή έχοντας ασκήσει εκφοβισμό, καθώς κάποιες φορές μπορεί να αλλάξουν οι ρόλοι.
Ωστόσο, κάποια παιδιά ενδέχεται να διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο να βιώσουν εκφοβισμό και κάποια άλλα έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να ασκήσουν εκφοβισμό.- Εκλαμβάνονται ως διαφορετικοί από τους συνομηλίκους τους σε κάποιο τομέα, όπως στην εμφάνιση (υπέρβαροι, μύωπες, έχουν διαφορετικό στυλ ρούχων), στα μαθησιακά (άριστοι μαθητές ή με μαθησιακές δυσκολίες), στο σεξουαλικό προσανατολισμό, στην κοινωνικοοικονομική κατάσταση, στη φυλή, στη θρησκεία κ.λπ.
- Δυσκολεύονται να αντιδράσουν στο πείραγμα των συμμαθητών τους, τα χάνουν και δεν μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους, ενώ συχνά υφίστανται καρτερικά αυτό που τους συμβαίνει.
- Παρουσιάζουν άγχος και χαμηλή αυτοεκτίμηση.
- Δεν είναι δημοφιλή, έχουν λίγους φίλους, είναι μοναχικά, εσωστρεφή ή νέα στη τάξη.
- Δεν τα πάνε καλά με τους άλλους, τους θεωρούν ενοχλητικούς, προκλητικούς ή τους ανταγωνίζονται με στόχο να τραβήξουν την προσοχή.
Χωρίζονται σε 2 κατηγορίες:
- Είναι επιθετικά, δυσκολεύονται να διαχειριστούν τον θυμό τους και δείχνουν χαμηλή ανοχή στη ματαίωση.
- Δεν πειθαρχούν εύκολα σε όρια και κανόνες.
- Παρουσιάζουν συναισθηματική ανωριμότητα, χαμηλή αυτοεκτίμηση και έλλειψη ενσυναίσθησης.
- Θεωρούν τη βία αποδεκτή και είναι επιρρεπή σε αντικοινωνική συμπεριφορά.
- Αντιμετωπίζουν τα άλλα παιδιά ως «απειλή», ακόμα κι αν δεν υπάρχει λόγος και έχουν φίλους που ασκούν bullying σε άλλους.
- Η επικοινωνία με τους γονείς τους περιγράφεται ως ελλειμματική, φτωχή και σε κάποιες περιπτώσεις ανύπαρκτη. Οι γονείς τους χαρακτηρίζονται αυστηροί, αυταρχικοί και απόμακροι, ενώ συχνά έχουν και τα ίδια βιώσει παραμέληση ή και βία.
- Συχνά πάσχουν από κατάθλιψη ή κάποια άλλη διαταραχή που παραμένει αδιάγνωστη.
ΠΡΟΣΟΧΗ! Τα παιδιά που κάνουν bullying, δεν είναι απαραίτητα δυνατά ή πιο μεγαλόσωμα συγκριτικά με τα παιδιά που στοχοποιούν. Η υπεροχή που θεωρούν ότι διαθέτουν σε σχέση με τα άλλα παιδιά, μπορεί να προέλθει από τη δημοτικότητα, τη δύναμη, τη γνωστική ικανότητα κ.λπ.
Οι περισσότεροι γνωρίζουμε, ότι οι βασικοί ρόλοι των παιδιών που εμπλέκονται στο φαινόμενο του εκφοβισμού, είναι αυτού που ασκεί και αυτού που δέχεται. Υπάρχουν όμως και άλλοι ρόλοι, που συχνά παραγνωρίζονται, παρότι έχουν πολύ μεγάλη επιρροή και επίδραση στην εξέλιξη του εκφοβισμού.
Αυτοί οι ρόλοι είναι των μαρτύρων, των θεατών ή των παρατηρητών. Τα παιδιά, δηλαδή, που δεν υφίστανται bullying τα ίδια, όμως είναι μπροστά στον εκφοβισμό που υφίσταται ένα άλλο παιδί.
Αρκετές φορές πάντως, τα παιδιά που εμπλέκονται στο bullying δεν έχουν μόνο έναν ρόλο, καθώς μπορεί να δέχονται εκφοβισμό (π.χ. στο σχολείο) και παράλληλα τα ίδια να εκφοβίζουν άλλα παιδιά (π.χ. στη γειτονιά τους) ή να είναι θύματα και παράλληλα να γίνονται μάρτυρες στο bullying που υφίσταται ένα άλλο παιδί.
Αυτός ο ρόλος χωρίζεται σε κατηγορίες, ανάλογα με τη συμπεριφορά που θα επιδείξουν τα παιδιά – μάρτυρες στη διάρκεια του περιστατικού. Ας δούμε ποιες είναι αυτές:
- Τα παιδιά που βοηθούν στον εκφοβισμό: Μπορεί να μην ξεκινούν τα ίδια το επεισόδιο, όμως ενθαρρύνουν τα παιδιά που το κάνουν. Κάποιες φορές, είναι πιθανό να συμμετέχουν κιόλας στην εξέλιξη του περιστατικού, κατόπιν υπόδειξης του παιδιού που ασκεί τον εκφοβισμό.
- Tα παιδιά που ενισχύουν: Δεν εμπλέκονται άμεσα στo συμβάν, γίνονται όμως το κοινό που παρακολουθεί. Συχνά γελάνε ή παρακινούν τα παιδιά που κάνουν εκφοβισμό, για να συνεχίσουν, δείχνοντας έτσι την αποδοχή τους σε αυτό που συμβαίνει.
- Οι outsiders ή παρατηρητές: Είναι τα παιδιά που διατηρούν μία ουδέτερη στάση. Ούτε ενθαρρύνουν τον εκφοβισμό, ούτε όμως βοηθάνε το παιδί που εκφοβίζεται. Κάποια από αυτά τα παιδιά πιθανόν να θέλουν να βοηθήσουν, αλλά δεν ξέρουν πώς.
- Τα παιδιά που υπερασπίζονται το παιδί που εκφοβίζεται: Είναι τα παιδιά που μπαίνουν μπροστά και υπερασπίζονται ανοιχτά το παιδί που δέχεται εκφοβισμό.
Δυστυχώς, οι μάρτυρες, είτε εκούσια, είτε ακούσια πολύ συχνά γίνονται κομμάτι του βασανισμού των παιδιών.
- Αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου, στη διατροφή και εμφάνιση φόβων που δεν υπήρχαν πριν (κυρίως στα μικρότερα παιδιά).
- Ανασφάλεια, χαμηλή αυτοεκτίμηση, έντονο άγχος, θλίψη, απομόνωση, επιθετικότητα, αυτοκτονικό ιδεασμό ή και παραβατική συμπεριφορά.
- Πτώση στη σχολική τους επίδοση, ενώ σταματάνε να συμμετέχουν στην τάξη και σε άλλες δραστηριότητες. Είναι πιθανό να κάνουν συχνά απουσίες ή/και να εγκαταλείψουν το σχολείο.
Παιδιά που ασκούν εκφοβισμό μπορεί να παρουσιάσουν:
- Εμπλοκή σε παραβατικές συμπεριφορές, όπως καβγάδες και βανδαλισμούς. Στην ενήλικη ζωή, ίσως έχουν ποινικές καταδίκες.
- Αδιαφορία και διακοπή της σχολικής τους φοίτησης.
- Πρώιμη σεξουαλική δραστηριότητα.
- Καταχρηστική ή κακοποιητική συμπεριφορά στους συντρόφους και στα παιδιά τους στην ενήλικη ζωή τους.
- Χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών ουσιών στην εφηβεία και ως ενήλικες.
Παιδιά που εμπλέκονται ως μάρτυρες (θεατές) σε περιστατικά εκφοβισμού, μπορεί να παρουσιάσουν:
- Θυμό, ενοχή, θλίψη, ίσως και φόβο.
- Έντονο άγχος, κατάθλιψη, συχνές απουσίες από το σχολείο, ενώ συχνά το εγκαταλείπουν (όταν είναι συστηματικά μάρτυρες).
- Κατάχρηση ουσιών, αλκοόλ και καπνού σε κάποιες περιπτώσεις.